Έχουν περάσει περίπου έξι μήνες από την ανάληψη των καθηκόντων μου ως υφυπουργού στο υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων, όπου μεταξύ των αρμοδιοτήτων που μου ανατέθηκαν είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ) και οι σαράντα πέντε Δημόσιες Βιβλιοθήκες (Δ.Β.). Στο μικρό αυτό χρονικό διάστημα η πρώτη και προφανής διαπίστωση που έγινε ήταν ότι η πολιτεία, για περισσότερα από δέκα χρόνια, έχει παραμελήσει τις βιβλιοθήκες παρέχοντας τους ελάχιστους πόρους και υποστήριξη για να εκπληρώσουν στοιχειωδώς τους στόχους τους.
Μελετώντας πιο συστηματικά τον θεσμό και συνεργαζόμενοι με τις βιβλιοθήκες, έγινε σαφές ότι τα θέματα που χρήζουν άμεσης διευθέτησης αφορούν αφενός τις διαδικασίες ανάπτυξης μιας εθνικής πολιτικής των βιβλιοθηκών, αφετέρου την ενδυνάμωση της μεταξύ τους συνεργασίας, με την Εθνική Βιβλιοθήκη να εποπτεύει, να συντονίζει και να υποστηρίζει ουσιαστικά την ανάπτυξη υποδομών και υπηρεσιών.
Οι βιβλιοθήκες σήμερα, διαπιστώσεις και συμπεράσματα
Πιο συγκεκριμένα η μέχρι πρότινος υποβάθμιση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (ΕΒΕ) την οδήγησε όχι μόνο να μην μπορεί να συνυπάρχει με τις αντίστοιχες εθνικές βιβλιοθήκες των κρατών – μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ούτε να είναι σε θέση να εκπληρώσει τις ελάχιστες βασικές της υποχρεώσεις, που δεν είναι άλλες από τη συλλογή, την τεκμηρίωση, τη μακροπρόθεσμη διατήρηση και διάθεση της πνευματικής παραγωγής της χώρας.
Σχετικά με τις Δ.Β., το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, νόμοι και Κανονισμός Λειτουργίας, καταρχάς καλύπτει σε επίπεδο αρχών τους στόχους των βιβλιοθηκών όπως αυτοί τίθενται από τις διακηρύξεις των παγκόσμιων οργανισμών International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA) και UNESCO. Επιπροσθέτως, στον Κανονισμό Λειτουργίας η εξειδίκευση των παρεχομένων υπηρεσιών, σε σχέση προς τους στόχους, είναι συμβατή με τις αντίστοιχες συστάσεις των προαναφερθέντων οργανισμών, καθώς επίσης υπάρχει μια ευρεία αναφορά σε εν δυνάμει συνεργασίες και συνέργειες μεταξύ των Δ.Β., των δημοτικών βιβλιοθηκών, των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών και άλλων εθνικών ή τοπικών οργανισμών.
Σήμερα, παρά την καταρχάς θεσμική επάρκεια που διέπει τις Δ.Β. και τις αξιόλογες προσπάθειες του προσωπικού τους, στην πλειονότητά τους δεν έχουν επιτύχει την προσδοκώμενη διείσδυση στις τοπικές κοινωνίες, ενώ το επίπεδο συνεργασίας μεταξύ των Δ.Β., της ΕΒΕ και άλλων βιβλιοθηκών σε εθνικό επίπεδο δεν είναι το αναμενόμενο. Αναφορικά προς διακρατικές συνεργασίες, αυτές είναι ελάχιστες και πραγματοποιούνται από ακόμα λιγότερες Δ.Β. Η ελλιπής συνεργασία μεταξύ των Δ.Β. έχει αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους λειτουργίας τους, ενώ ταυτόχρονα απαγορεύει την υλοποίηση σημαντικών και σύγχρονων υπηρεσιών, των οποίων η παροχή θεωρείται δεδομένη από τις βιβλιοθήκες των περισσοτέρων ευρωπαϊκών κρατών.
Καθοριστικοί παράγοντες, ίσης βαρύτητας, για την εικόνα αυτή είναι: α) η υποστελέχωση των βιβλιοθηκών και η απουσία συμμετοχής σε αναπτυξιακά ευρωπαϊκά προγράμματα, β) η έλλειψη ενιαίου και εξειδικευμένου επιχειρησιακού πλαισίου δράσης και γ) η μέχρι σήμερα αδυναμία της ΕΒΕ να παρέχει και να υποστηρίζει κεντρικές υπηρεσίες περιγραφής, τεκμηρίωσης και προτυποποίησης, καθώς επίσης να συντονίζει και να υποστηρίζει κοινές δράσεις και συνέργειες μεταξύ των βιβλιοθηκών.
Πώς θα πρέπει να προχωρήσουμε άμεσα
Οποιεσδήποτε ενέργειες, για να είναι εφαρμόσιμες και αποτελεσματικές, απαιτούν την ουσιαστική συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων στη διαμόρφωση και την υλοποίησή τους. Στο διάστημα των προηγουμένων μηνών, έγιναν συναντήσεις εργασίας και σειρά επαφών με την Εθνική Βιβλιοθήκη, τις δημόσιες βιβλιοθήκες, τα συνδικαλιστικά τους όργανα και την Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκονόμων και Επιστημόνων Πληροφόρησης (ΕΕΒΕΠ).
Από την καταγραφή των προβλημάτων και των προτάσεων που συζητήθηκαν, διαμορφώθηκε ένα πλάνο με βραχυπρόθεσμους, μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Συγκλίνουσα άποψη που προέκυψε από αυτές τις διαβουλεύσεις ήταν η αναβάθμιση και η ενδυνάμωση του ρόλου της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο πλαίσιο του δημόσιου χαρακτήρα της, καθώς και η ανάδειξή της σε ουσιαστικό συντονιστή και υποστηρικτή των βιβλιοθηκών.
Με τη σημαντική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, η κατασκευή και ο πλήρης εξοπλισμός των νέων εγκαταστάσεων της ΕΒΕ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος είναι στην τελική φάση ολοκλήρωσής τους. Πρόκειται για τη μετάβαση της ΕΒΕ σε ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας, το οποίο σηματοδοτεί την έναρξη της ουσιαστικής της παρέμβασης στα επιστημονικά, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά δρώμενα της χώρας μας. Η πολιτεία θα σταθεί αρωγός σε αυτή τη διαδικασία, υποστηρίζοντας την στελέχωση της και συμμετέχοντας ουσιαστικά στη αναβάθμιση των υπηρεσιών της. Επίσης είναι υπό διαβούλευση και διαμόρφωση το νέο θεσμικό πλαίσιο και ο κανονισμός λειτουργίας της ΕΒΕ.
Ενεργοποίηση θεσμικών οργάνων για τη χάραξη εθνικής πολιτικής βιβλιοθηκών και την ανάπτυξη του δικτύου των δημοσίων βιβλιοθηκών
Όπως ορίζει το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, αρμόδιο συμβουλευτικό όργανο για τη χάραξη πολιτικής που αφορά την ΕΒΕ και τις Δ.Β. είναι το Γενικό Συμβούλιο Βιβλιοθηκών. Παρά το ότι στο υπάρχον θεσμικό πλαίσιο θα πρέπει να αποσαφηνιστούν θέματα που άπτονται της λειτουργίας και της σύστασής του, το Γενικό Συμβούλιο Βιβλιοθηκών θα πρέπει να αποτελεί το όργανο το οποίο, μέσα από την ενεργοποίηση των απαραίτητων διαδικασιών, τον συντονισμό και την εποπτεία των κατάλληλων φορέων και ομάδων εργασίας, θα προσδιορίζει και θα επικαιροποιεί τους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους των βιβλιοθηκών, καθώς επίσης θα αναπτύσσει τις απαραίτητες στρατηγικές για την επίτευξη των στόχων. Η άμεση αποσαφήνιση του αντικειμένου του Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών, η πλήρης διάκριση των αρμοδιοτήτων του από τις αντίστοιχες διευθύνσεις του υπουργείου και η ανασύστασή του είναι στις άμεσες προτεραιότητές μας.
Συγκέντρωση, καταγραφή, διασφάλιση και ανάδειξη της πνευματικής δημιουργίας και παρακαταθήκης των Ελλήνων
Λόγω του θεσμικού τους ρόλου οι βιβλιοθήκες, πρωτίστως η Εθνική και δευτερευόντως οι δημόσιες, διαθέτουν συλλογές τεράστιου όγκου και μεγάλης επιστημονικής, εκπαιδευτικής, πολιτιστικής και διοικητικής σημασίας. Δυστυχώς, όμως, οι συλλογές αυτές αξιοποιούνται ελάχιστα και δεν τυγχάνουν συστηματικής επιμέλειας, με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος σε λίγα χρόνια μεγάλο μέρος του σπάνιου υλικού τους να μην είναι διαθέσιμο, αλλά ούτε και προσβάσιμο. Η διασφάλιση και η ανάδειξη της πνευματικής δημιουργίας των Ελλήνων θα γίνει από την ανάπτυξη της Εθνικής Ψηφιακής Βιβλιοθήκης, έργο ζωτικής σημασίας και σημαντικό εργαλείο το οποίο θα παρέχει ενιαία πρόσβαση σε όλες ανεξαιρέτως τις ψηφιακές συλλογές της χώρας.
Ανάπτυξη δικτύου δημοσίων βιβλιοθηκών – αλλαγή μοντέλου βασικών υπηρεσιών και τεχνολογικού πλαισίου λειτουργίας
Σήμερα οι Δ.Β. λειτουργούν ως απομονωμένες νησίδες, όπου κάθε μία από αυτές αναπτύσσει και συντηρεί σε δικό της εξοπλισμό τον κατάλογο με το υλικό που διαθέτει. Ενώ αυτός ο κατάλογος είναι η βάση για το σημαντικότερο μέρος των υπηρεσιών που παρέχει, ο μέχρι τώρα τρόπος ανάπτυξης και συντήρησής τους απαιτεί αυξημένο κόστος, ενώ δεν αξιοποιεί ορθολογικά το υπάρχον εξειδικευμένο προσωπικό των βιβλιοθηκών. Είναι φανερό ότι θα πρέπει να εκσυγχρονιστούν ο τρόπος και το τεχνολογικό πλαίσιο λειτουργίας των βασικών υπηρεσιών των βιβλιοθηκών, συνδυάζοντας παράλληλα τον αναβαθμισμένο θεσμικό και επιχειρησιακό ρόλο της Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Ο εκσυγχρονισμός του τρόπου λειτουργίας θα βασίζεται στη δημιουργία ενός ενιαίου συνεργατικού καταλόγου των δημοσίων βιβλιοθηκών μετατρέποντάς τις από απομονωμένες νησίδες σε ένα σύγχρονο δίκτυο βιβλιοθηκών. Αυτό το σύστημα θα δίνει τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη, οπουδήποτε και να βρίσκεται, να έχει πρόσβαση σε κάθε τύπο και μορφή πληροφορικών πόρων που διαθέτουν οι δημόσιες βιβλιοθήκες. Παράλληλα θα αποτελεί έναν κόμβο και θα αλληλεπιδρά με άλλα αντίστοιχα δίκτυα βιβλιοθηκών της χώρας, όπως το δίκτυο των δημοτικών βιβλιοθηκών, των ακαδημαϊκών και ερευνητικών βιβλιοθηκών, στοχεύοντας στην ανάπτυξη ενός ενιαίου εθνικού δικτύου πληροφοριών και γνώσης με πρωταγωνιστές τις βιβλιοθήκες.
Τρόπος υλοποίησης
Καθοριστικός παράγοντας για την υλοποίηση όλων των παραπάνω δράσεων είναι η ανεύρεση των απαιτούμενων πόρων. Έχουν γίνει όλες οι απαραίτητες συνεργασίες μεταξύ της Εθνικής Βιβλιοθήκης, των δημοσίων βιβλιοθηκών, αλλά και συναφών ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων της χώρας από όπου έχουν διαμορφωθεί προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές βρίσκονται σε πολύ προχωρημένο στάδιο για την ένταξή τους σε δράσεις ΕΣΠΑ του Επιχειρησιακού Προγράμματος του ΥΠΠΕΘ.
Σήμερα, μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο και γρήγορα αναπτυσσόμενο περιβάλλον πληροφορίας και γνώσης, η στόχευση των δημοσίων βιβλιοθηκών διευρύνεται στο να βοηθούν τους πολίτες να αναπτύσσουν τα ενδιαφέροντά τους, τις φιλοδοξίες τους και τις δεξιότητές τους συνεισφέροντας σημαντικά στην ευημερία τους.
Οι Δ.Β. πρέπει και μπορούν να αναλάβουν δράσεις για την αντιμετώπιση ζητημάτων με μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο που αφορούν την εκπαίδευση, την υγεία, την οικονομία, την τεχνολογία, τις δημογραφικές αλλαγές, το περιβάλλον και τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε το απαραίτητο θεσμικό και τεχνολογικό περιβάλλον, καθώς επίσης να αναπτύξουμε την κατάλληλη εθνική στρατηγική ώστε η κοινωνική τους παρέμβαση να είναι ουσιαστική και αποτελεσματική.
