Μάρκος Αυρήλιος

Ο στωκισμός, από τις μακροβιότερες σχολές φιλοσοφίας της αρχαιότητας, εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ και διήρκεσε έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. Ιδρυτής της σχολής της στωικής φιλοσοφίας ήταν ο Ζήνων (………………..) από το Κίτιο της Κύπρου, ο οποίος αποφάσισε να εγκαταλείψει το επάγγελμα του εμπόρου, που κληρονόμησε από τον πατέρα του, και να ασχοληθεί ενεργά με την φιλοσοφία, όταν σε κάποιο επαγγελματικού χαρακτήρα ταξίδι το πλοίο στο οποίο επέβαινε ναυάγησε. Έδρα της σχολής που ίδρυσε ο Ζήνων υπήρξε η Ποικίλη Στοά των Αθηνών, από όπου και η διδασκαλία του έλαβε την ονομασία της –στωική φιλοσοφία.

Κύριος στόχος της διδασκαλίας της στωικής φιλοσοφίας είναι πώς μπορεί να αποκτήσει κανείς την ευτυχία. Τούτο είναι δυνατόν να γίνει μόνο μέσω της αρετής. Ευτυχισμένος δεν μπορεί να είναι άλλος από τον ενάρετο άνθρωπο χωρίς, παρόλα αυτά, τούτο να σημαίνει ότι και το κακό είναι εντελώς άχρηστο στην ζωή μας. Απεναντίας, το κακό μπορεί να μας σπρώξει στο καλό. Το ότι, για παράδειγμα, μας τσιμπάνε οι ψύλλοι και μας πίνουν το αίμα είναι ασφαλώς κάτι κακό. Αλλά, καθώς δεν μας αφήνουν να μένομε στο κρεβάτι και να τεμπελιάζομε, η ταλαιπωρία στην οποία μας υποβάλουν μετατρέπεται σε καλό. Άρα, πρέπει να μας απασχολεί όχι μόνο το καλό αλλά να μας ενδιαφέρει και το κακό ,είτε για να το αποφεύγομε, αν μας απομακρύνει από την αρετή, είτε για να το ανεχόμαστε, στον βαθμό που μας παρακινεί προς την αρετή. Τα άλλα, όπως η ζωή και ο θάνατος, ο πλούτος και η φτώχια, η άνεση και ο πόνος, η υγεία και η αρρώστια, δεν είναι ούτε καλά ούτε αισχρά και, γι’ αυτό, δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν και να μας απασχολούν. Αυτά, τα αδιάφορα, όπως τα ονόμασαν οι στωικοί, αποκτούν θετική ή αρνητική αξία ανάλογα με το πώς θα τα χειριστεί κανείς. Αν, ας πούμε, κάποιος στην σκέψη ότι θα πεθάνει γίνεται μίζερος, αδρανής, δυσάρεστος στο περιβάλλον του, τότε ο θάνατος γίνεται κακό. Αντίθετα, στην περίπτωση όπου στην ιδέα ότι θα πεθάνει κανείς απελευθερώνεται από φοβίες και αναστολές έτσι, ώστε να μπορεί να απολαμβάνει την χαρά της κάθε στιγμής, ο θάνατος αποκτά θετική σημασία. Το αν θα χειριστεί κανείς σωστά τις καταστάσεις με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος εξαρτάται από το αν θα ευθυγραμμιστεί προς τις υποδείξεις του λόγου, τον οποίο ο καθένας μας κουβαλάει μέσα του. Η φύση, της οποίας αποτελούμε και μείς μέρος, είναι δημιούργημα του λόγου, του παγκόσμιου λόγου, ο οποίος, αφού έφτιαξε τα πράγματα που την αποτελούν, δεν απομακρύνθηκε από αυτήν, αλλά παρέμεινε μέσα σε καθένα από αυτά. Τα πάντα, λοιπόν, στην φύση λειτουργούν σύμφωνα με τις επιταγές και τους νόμους του λόγου που υπάρχει σε καθένα από τα πράγματα που την συνθέτουν, γεγονός που εξασφαλίζει μια αυστηρή τάξη και νομοτέλεια στην φύση, την ειμαρμένη, όπως λέγανε οι στωικοί. Ο καθένας μας, λοιπόν, οφείλει, αν θέλει να αποκτήσει την ευτυχία, να εναρμονιστεί με την φύση, να αντιμετωπίζει το καθετί, όσο μικρό κι αν είναι, όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα, αλλά σαν τμήμα του σύμπαντος. Γιατί μπορεί κάτι να είναι κακό μεν αν το δεις χωριστά από όλα τα άλλα, αλλά να είναι καλό αν το αντιμετωπίσεις σαν μέρος του συνόλου, όπως συμβαίνει στα θεατρικά δράματα, όπου ένας αισχρός χαρακτήρας ή ένας βρόμικος λόγος, ο οποίος είναι κακός μεν αν τον δεις ξεκομμένο από το σύνολο του έργου, αποκτά όμως θετική αξία αν τον αντιμετωπίσεις σαν κάτι που εξυπηρετεί την γενικότερη δράση του έργου έτσι, ώστε, αν απαλειφόταν, να επηρεαζόταν αρνητικά ή και να κατέρρεε ακόμη η πλοκή του έργου. «Ομολογουμένως τη φύσει ζην»[*], λοιπόν! Αυτό είναι, κατά τους στωικούς, το βασικό αξίωμα, για να αποκτήσομε την ευτυχία. Κι αυτή η εναρμόνισή μας με την φύση δεν είναι, σύμφωνα με την στωική διδασκαλία, έξω από τις δυνατότητές μας. Όλο που έχομε να κάνομε, για να επιτύχομε την αρμονία μας με την φύση και να γίνομε ευτυχισμένοι, είναι να ανακαλύψομε τον λόγο μέσα μας, ο οποίος αποτελεί θραύσμα του παγκόσμιου λόγου, που βρίσκεται μέσα σε κάθε πτυχή, σε κάθε πράγμα της φύσης, οπότε, υπακούοντας στις υποδείξεις του λόγου μέσα μας, ευθυγραμμιζόμαστε προς τις επιταγές του παγκόσμιου λόγου της φύσης και, έτσι, εναρμονιζόμαστε προς την ειμαρμένη, που ο παγκόσμιος λόγος έχει κανονίσει να διέπει την φύση. Αν συμβαίνει να παρεκκλίνομε από τις υποδείξεις του λόγου μέσα μας και να πηγαίνομε ενάντια στην ειμαρμένη, η κύρια αιτία γι’ αυτό είναι τα πάθη μας, τα κάθε λογής πάθη μας, από τα απλά συναισθήματά μας έως τις ακραίες συγκινήσεις και αψιθυμίες μας. Το πάθος σε κάθε περίπτωση, κατά τους στωικούς, είναι μια αφύσικη ορμή της ψυχής μας, μια κατάσταση που είτε λίγο είτε πολύ ξεπερνάει τα όρια της διαυγούς ηρεμίας, η οποία αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση, για να αφουγκραστούμε τον λόγο μέσα μας και να διακρίνομε τις υποδείξεις του, προκειμένου, στην συνέχεια, να τις ακολουθήσομε χάριν του δικού μας καλού, υπέρ της ευτυχίας μας, που θα προέλθει τελικά από την εναρμόνισή μας προς την φύση μέσω της συμφωνίας του λόγου μέσα μας και του παγκόσμιου λόγου. Η απεμπόληση του κάθε λογής πάθους, η απάθεια, όπως έλεγαν οι στωικοί, είναι η αφετηρία, το πρώτο ουσιαστικό βήμα για να αποκτήσομε την ευτυχία.

Αν η ιστορία της στωικής φιλοσοφίας άρχισε με έναν ναυαγό έμπορο, ο κύκλος της ολοκληρώθηκε με έναν εστεμμένο, τον ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο Αντωνίνο που γεννήθηκε το 121 και πέθανε, χτυπημένος από την επιδημία της πανώλης, το 180 μ.Χ.. Έχοντας ο Μάρκος Αυρήλιος χάσει πολύ νωρίς τον πατέρα του, ανέλαβε την επιμέλειά του ο παππούς του, ο οποίος φρόντισε και για την μόρφωσή του. Μια και προοριζόταν να ακολουθήσει πολιτική σταδιοδρομία, κρίθηκε σκόπιμο να διδαχθεί την ρητορική τέχνη. Ο ίδιος, όμως, αποφάσισε να την εγκαταλείψει, προκειμένου να στραφεί στην φιλοσοφία. Μέσα από τα κείμενα του Κόιντου Ιουνίου Αρουληνού Ρουστικού [Quintus Iunius Arulenus Rusticus] και τις διδασκαλίες του Κίνα Κάτουλου [Cinna Catulus] και του Κλαύδιου Μάξιμου [Claudis Maximus] μυήθηκε στην στωική φιλοσοφία, η οποία έμελλε να γίνει ο μόνιμος και αξιόπιστος οδηγός του βοηθώντας τον να αντιμετωπίσει με αξιοπρέπεια τα αβάσταχτα βάσανα και τις αλλεπάλληλες ταλαιπωρίες που συνάντησε τόσο στην προσωπική και οικογενειακή ζωή του όσο και στον δημόσιο βίο του –τους αλλεπάλληλους θανάτους των παιδιών του, τις επονείδιστες απιστίες της γυναίκας του, τις αγωνίες των μαχών, τις δολοπλοκίες και τις αποστασίες των υφισταμένων του, τις φονικές επιδημίες που σάρωναν την επικράτεια, παρασύροντας κάποια στιγμή και τον ίδιο στον θάνατο. Χάρη στην στωική φιλοσοφία κατέστειλε τα πάθη που θολώνουν το μυαλό παρασύροντάς μας σε άστοχες ενέργειες και πέτυχε ώστε, με τις φρόνιμες αποφάσεις του τόσο την εποχή των μακροχρόνιων πολέμων που διεξήγαγε μακριά από την έδρα της αυτοκρατορίας όσο και στα χρόνια της ειρήνης στην Ρώμη, η μικρούλα, όπως την έβλεπε, μέσα στο αχανές σύμπαν, ύπαρξή του να βρει μέσα της την ισορροπία της ψυχής του και να εναρμονιστεί, έτσι, με την παγκόσμια τάξη του κόσμου. Τις σκέψεις του, τις εμπειρίες του από την ζωή του, το πώς και με πόση αποτελεσματικότητα μας βοηθάει η φιλοσοφία να αντιμετωπίσομε και την πιο δύσκολη ακόμη στιγμή, όπως θεωρείται ο θάνατος, ο Μάρκος Αυρήλιος τα κατέγραψε σε ένα είδος ημερολογίου, στο οποίο αργότερα δόθηκε ο τίτλος Τα εις εαυτόν[†]. Στο μακρύ χρονικό διάστημα της βασιλείας του, από το 161 έως το 180, ο Μάρκος Αυρήλιος άσκησε με επιτυχία τα καθήκοντά του τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα έτσι, ώστε να αναγνωριστεί ως άξιος ηγέτης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Για την ακρίβεια, κρίθηκε ως ο τελευταίος χρονικά σημαντικός ηγεμών μιας σειράς λαμπρών ρωμαίων αυτοκρατόρων[‡]. Ειδικότερα, ως προς την στρατιωτική δράση του, προκειμένου να διατηρήσει τα σύνορα της αυτοκρατορίας, πολέμησε για πολλά χρόνια τόσο στην Ανατολή, όταν οι Πάρθοι εισέβαλαν στην Αρμενία, όσο και στην Δύση, όταν οι Μαρκομάνοι Γερμανοί παραβίασαν τα βόρεια σύνορα. Σε πολιτικό επίπεδο, εξάλλου, πήρε πρωτοβουλίες και έλαβε μέτρα στοχεύοντας την δημιουργία μιας δικαιότερης και πιο ήπιας κοινωνίας. Εισήγαγε, συγκεκριμένα, ένα πιο αντιπροσωπευτικό των αναγκών των πολιτών σύστημα φορολόγησης και διεύρυνε τα δικαιώματα των δούλων, καθώς γενίκευσε τις απελευθερώσεις των, τους έδωσε το δικαίωμα να κληρονομούν τον κύριό τους εφόσον ο τελευταίος αυτός δεν είχε συγγενείς, απαγόρευσε την σωματική τιμωρία και τον φόνο από τον κύριό τους. Ακόμη, συνέστησε ειδικό ταμείο για τους απόρους και ειδική υπηρεσία για την μέριμνα των ορφανών, και οργάνωσε ένα αποτελεσματικό σύστημα επισιτισμού. Επίσης, φρόντισε για την απαλλαγή των φρενοβλαβών που παρανόμησαν και θέσπισε νόμο σύμφωνα με τον οποίο, στις δίκες, σε περίπτωση αμφιβολιών, να δίνεται μια πιο ευνοϊκή υπέρ του κατηγορούμενου ερμηνεία για την ανθρώπινη ελευθερία. Επιπλέον, περιόρισε τις βαναυσότητες στις δημόσιες μονομαχίες συναντώντας γι’ αυτό την έντονη αντίδραση των πολιτών, οι οποίοι, μάλιστα, στασίασαν εναντίον του όταν αποφάσισε να επιστρατεύσει τους μονομάχους για τον πόλεμο κατά των Μαρκομάνων φωνάζοντάς του ότι ήθελε να τους αποσπάσει από τις διασκεδάσεις για να τους στρέψει στην πληκτική φιλοσοφία. Ο Μάρκος Αυρήλιος άσκησε τα καθήκοντά του ως πολιτικός και ως στρατιωτικός ηγέτης έχοντας σαν γνώμονα των επιλογών του την αλληλεγγύη. «Οι άνθρωποι», έλεγε, «έχουν γίνει ο ένας για τον άλλο: ή δίδασκέ τους, λοιπόν, ή δείξε ανοχή απέναντί τους». Ακόμη και τους εχθρούς του ήξερε να τους τιμά. Έτσι, όταν ένας αξιωματικός του εκτέλεσε τον υφιστάμενό του, διοικητή των λεγεώνων της Συρίας, Αβίδιο Κάσσιο, ο οποίος, ενόσω αυτός πολεμούσε στα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας εναντίον των Γερμανών, είχε στασιάσει ανακηρύσσοντας στην Αντιόχεια τον εαυτό του αυτοκράτορα της Ανατολής, ο Μάρκος Αυρήλιος έδωσε εντολή να αποδοθούν στον αποστάτη όλες οι τιμές που απέρρεαν από το αξίωμά του. Η ανεκτικότητα και η ανεξικακία που χαρακτήριζαν τον Μάρκο Αυρήλιο στην συμπεριφορά του υπαγορεύονταν από την πεποίθηση που του καλλιεργήθηκε μέσα του από την αδιάκοπη ενασχόλησή του με την στωική φιλοσοφία που, μεταξύ άλλων, έλεγε ότι η διάρκεια της ζωής μας είναι μια μικρή στιγμούλα μέσα στον άπειρο χρόνο, που θα την διαδεχθεί μια άλλη στιγμούλα και μετά μια άλλη στιγμούλα … Τίποτε δεν μένει σταθερό, όπως θα έλεγε ο Ηράκλειτος, προς την διδασκαλία του οποίου ο εστεμμένος φιλόσοφος έτρεφε ιδιαίτερο σεβασμό. Όλα είναι παροδικά. «Φυλλαράκια», λέει ο Μάρκος Αυρήλιος, «είναι τα παιδιά σου, φυλλαράκια όσοι σε επιδοκιμάζουν και σε επευφημούν ή, αντίθετα, σε καταριούνται ή σε επικρίνουν … Το ίδιο φυλλαράκια είναι κι εκείνοι που θα στηρίξουν την υστεροφημία σου. Γιατί όλα αυτά φυτρώνουν τον “καιρό της άνοιξης”, έπειτα τα σκορπάει ο άνεμος, κι ύστερα το δάσος ξεπετάει άλλα φύλλα αντί γι’ αυτά. Κοινό, όμως, γνώρισμα όλων των πραγμάτων είναι η σύντομη διάρκειά τους … Λίγο ακόμη και θα κλείσεις τα μάτια σου –κι αυτόν που θα σε σηκώσει νεκρό κάποιος άλλος θα τον κλάψει σε λίγο»[§].

Κατεβάστε το pdf αρχείο εδώ

[*] Να βρεθεί το ref.

[†] Εκτός από το έργο του Τα εις εαυτόν, το οποίο έγραψε στα ελληνικά, σώζονται ακόμη, στην λατινική γλώσσα ορισμένες επιστολές του προς τον δάσκαλό του στην ρητορική τέχνη Φρόντο [Fronto] καθώς επίσης και αποσπάσματα μιας ομιλίας του.

[‡] Πρόκειται, όπως αναφέρει ο Έντουαρντ Γκίμπον στο βιβλίο του The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, για τους καλούμενους «πέντε καλούς αυτοκράτορες», τον Νέρβα, τον Τραϊανό, τον Αδριανό, τον Αντωνίνο Πίο και τον Μάρκο Αυρήλιο, που κυβέρνησαν την ρωμαϊκή αυτοκρατορία από το 96 έως το 180 μ.Χ. «με απόλυτη ισχύ υπό την καθοδήγηση της σοφίας και της αρετής» (I, 78). Τον Μάρκο Αυρήλιο, με τον οποίο κλείνει ο κύκλος των πέντε αυτών άξιων αυτοκρατόρων, διαδέχθηκε ο γιος του Κόμμοδος, με την βασιλεία του οποίου άρχισε η παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

[§]Σκουτερόπουλος, 107 Να βρεθεί το ref. στα Εις εαυτόν